Przewodnik po polskiej
muzyce sakralnej
Marcin Tadeusz Łukaszewski
Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Wojciech Kilar
WOJCIECH KILAR, urodzony 17 lipca 1932 we Lwowie, zmarły 29 grudnia 2013 w Katowicach. Kompozytor i pianista.
Pierwsze lekcje gry na fortepianie pobierał we Lwowie, a po wysiedleniu w Rzeszowie, gdzie rozpoczął naukę w średniej szkole muzycznej, którą kontynuował w liceach muzycznych w Krakowie i Katowicach (fortepian u Marii Bilińskiej-Riegerowej, później u Władysławy Markiewiczówny, prywatne lekcje harmonii u Artura Malawskiego i kompozycji u Bolesława Woytowicza). W latach 1950-1955 odbył studia w PWSM w Katowicach (obecnie Akademia Muzyczna im. K. Szymanowskiego), gdzie studiował grę fortepianową i kompozycję w klasach Woytowicza. W latach 1955-1958 odbył aspiranturę pod opieką Woytowicza w krakowskiej PWSM. W 1957 brał udział w słynnych Międzynarodowych Kursach Wakacyjnych Nowej Muzyki w Darmstadt. Studia kompozytorskie kontynuował w latach 1959-1960 jako stypendysta rządu francuskiego u Nadii Boulanger w Paryżu.
Jako pianista zadebiutował w 1947 na konkursie Młodych Talentów, wykonując własne Dwie miniatury dziecięce (II nagroda). Występował, wykonując również własne utwory. Z Woytowiczem przygotował pełny program na konkurs chopinowski.
W 1977 został członkiem-założycielem Towarzystwa im. Karola Szymanowskiego w Zakopanem, przez dwie kadencje był jego wiceprezesem. Przez szereg lat był prezesem Oddziału Związku Kompozytorów Polskich w Katowicach, a w latach 1979-1981 pełnił funkcję wiceprezesa w Zarządzie Głównym ZKP, w 1993 został członkiem honorowym ZKP. Wchodził w skład Komisji Repertuarowej Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”. W 1998 został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. Od 2006 był Członkiem Rady Programowej Fundacji Centrum Twórczości Narodowej. Był również członkiem Związku Podhalan i Rady Patronackiej Instytutu Jagiellońskiego.
Wojciech Kilar jest jednym z najbardziej utytułowanych kompozytorów polskich. Szereg nagród i nominacji zdobył głównie za muzyką filmową, ponadto przyznano mu liczne nagrody honorowe, różnego rodzaju nagrody muzyczne oraz odznaczenia i nagrody państwowe. Oto wybór ważniejszych. Nagrody kompozytorskie, muzyczne i za muzykę filmową: 1947 – II nagroda na konkursie Młodych Talentów za własne Dwie miniatury dziecięce, 1955 – II nagroda za Małą uwerturę na Konkursie Utworów Symfonicznych na V Festiwalu Młodzieży w Warszawie, 1960 – nagroda fundacji im. L. Boulanger w Bostonie za Odę Béla Bartók in memoriam, 1970 – nagroda za muzykę do filmu Czerwone i złote (reż. Stanisław Lenartowicz) na festiwalu filmowym w Łagowie, 1971 – nagroda za muzykę do filmu Romantyczni (reż. Stanisław Różewicz) na festiwalu filmowym w Łagowie, 1973 – nagroda za muzykę do filmu Szklana kula na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cork w Irlandii, 1975 – nagroda na Festiwalu Filmów Polskich w Gdańsku za muzykę do filmu Ziemia obiecana (reż. Andrzej Wajda), 1975 – Nagroda Związku Kompozytorów Polskich, 1978 – nagroda na Festiwalu Filmów Polskich w Gdańsku za muzykę do filmu Spirala (reż. Krzysztof Zanussi), 1980 – Prix Louis Delluc za muzykę do filmu animowanego Le Roi et l’oiseau (reż. Paul Grimault), 1981 – nagroda na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cork w Irlandii za muzykę do filmu Da un paese lontano: Papa Giovanni Paolo II (reż. Krzysztof Zanussi), 1981 – nagroda za muzykę do filmu Da un paese lontano: Papa Giovanni Paolo II (reż. Krzysztof Zanussi) na festiwalu filmowym w Katanii, 1991 – Nagroda Przewodniczącego Komitetu Kinematografii, 1992 – nagroda Best Score Composer for a 1992 Horror Film w San Francisco, 1992 – nagroda za muzykę do filmu Bram Stoker’s Dracula (reż. Francis Ford Coppola) – Nagroda Amerykańskiego Stowarzyszenia Kompozytorów, Autorów i Producentów „ASCAP Award 1992” w Los Angeles, 2001 – Philip Award za całokształt twórczości na III TP S.A. Music & Film Festival, 2003 – statuetka „Cezara” przyznana przez Francuską Akademię Sztuki i Techniki Filmowej za muzykę do filmu Piniasta (reż. Roman Polańaki), 2006 – Nagroda „Animus Silesiae” przyznana przez Zespół Pieśni i Tańca Śląsk „dla wybitnych osobistości i autorytetów”, 2006 – Nagroda Orła Polskiej Akademii Filmowej za muzykę do filmu Persona non grata (reż. Krzysztof Zanussi), 2010 – 24. Tarnowska Nagroda Filmowa za całokształt i wkład w polską kinematografię, 2012 – Nagroda Honorowa „Koryfeusz Muzyki Polskiej”, 2012 – Złota Polska Muza przyznana przez Stowarzyszenie Muzyki Polskiej, 2012 – Złoty Fryderyk za całokształt twórczości. Nagrody, ordery i odznaczenia państwowe: 1975 – Nagroda miasta Katowice, 1976 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, 1980 – Nagroda Państwowa I stopnia, 1992 – Nagroda Miasta Katowice, 2002 – Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, 2012 – Order Orła Białego, przyznany przez Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego „w uznaniu znamienitych zasług dla kultury polskiej i za wybitne osiągnięcia w pracy twórczej”, trzykrotnie Nagroda Ministra Kultury i Sztuki (1967, 1975, 2003 – w dziedzinie muzyki), trzykrotnie Nagroda muzyczna Województwa Katowickiego (1971, 1976, 1980). Różne nagrody: 1984 – Nagroda Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku, 1989 – Nagroda Artystyczną Komitetu Kultury Niezależnej NSZZ „Solidarność”, 1990 – Nagroda Trzech Powstańczych Skrzydeł, 1990 – Nagroda TV Katowice, 1995 – Nagroda Arcybiskupa Metropolity Katowickiego „Lux ex Silesia”, 1995 – Nagroda im. Wojciecha Korfantego przyznana przez Związek Górnośląski, 1996 – Sonderpreis des Kulturpreis Schlesien des Landes Niedersachsen, 2000 – Złote Berło Fundacji Kultury Polskiej, 2001 – Nagroda Wielka Fundacji Kultury za wybitne osiągnięcia w dziedzinie kultury, 2003 – Diamentowy Laur, 2003 – Śląska Nagroda im. Juliusza Ligonia, 2003 – Nagroda im. Karola Miarki, 2004 – Nagroda TV Polonia „za sławienie Polski i polskości”, 2004 – Statuetka Złotego Hipolita, 2005 – Nagroda Godła Promocyjnego „Śląski Oskar”, 2006 – Perła Honorowa Polskiej Gospodarki w kategorii kultura, 2008 – Nagroda Feniksa przyznana przez Związek Polskich Kawalerów Maltańskich twórcom sięgającym do tradycji chrześcijańskiej, 2009 – medal Per Artem ad Deum (Przez sztukę do Boga), przyznany przez Papieską Radę ds. Kultury, 2009 – nagroda „Totus” Fundacji Konferencji Episkopatu Polski „Dzieło Nowego Tysiąclecia”, 2010 – laureat konkursu Wybitny Polak, 2011 – Honorowa Nagroda im. Lecha Kaczyńskiego. Tytuły honorowe: 1998 – doktor honoris causa Uniwersytetu Opolskiego, 1998 – honorowy obywatel miasta Rzeszowa, 2006 – honorowy obywatel Katowic i Wodzisławia Śląskiego, 2006 – honorowy obywatel województwa opolskiego, 2012 – doktor honoris causa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
O życiu i twórczości Wojciecha Kilara powstały dwa filmy: Wojciech Kilar (1991, reż. Krzysztof Zanussi) i Wojciech Kilar. Credo (2013, reż. Violetta Rotter-Kozera i Zdzisław Sowiński).
O TWÓRCZOŚCI O TEMATYCE RELIGIJNEJ
Wojciech Kilar jest jednym z najwybitniejszych polskich kompozytorów współczesnych. Nazwisko Kilara kojarzy się większości bardziej z Draculą niż z Exodusem czy Missą pro pace. Szerokiej publiczności znany jest przede wszystkim jako twórca muzyki filmowej do wielu znanych obrazów polskich i zagranicznych. Był m.in. autorem muzyki do takich filmów, jak: Ziemia Obiecana, Pan Tadeusz Andrzeja Wajdy, Bilans kwartalny, Życie za życie Krzysztofa Zanussiego, Tydzień z życia mężczyzny Jerzego Stuhra, Śmierć jak kromka chleba Kazimierza Kutza. Z zagranicznych zaś bodaj najbardziej popularnym filmem z muzyką Kilara był Dracula Francisa Forda Coppoli. Nie trzeba przypominać, że polonez z Pana Tadeusza stał się utworem tak popularnym, że wyparł poloneza „Pożegnanie Ojczyzny” Ogińskiego z niejednego balu studniówkowego.
Kilar jest zaliczany do ścisłej czołówki polskich twórców współczesnych, którą tworzyli: Witold Lutosławski, Krzysztof Penderecki i Henryk Mikołaj Górecki. Jest autorem wielu wybitnych i znaczących w dziejach muzyki polskiej dzieł orkiestrowych, kameralnych i wokalno-instrumentalnych, wśród których ważne miejsce zajmuje muzyka o tematyce religijnej.
Wyróżnia się trzy okresy w twórczości Wojciecha Kilara: 1) 1947-1957 – neoklasyczny, 2) 1960-1971 – sonorystyczny, od 1972 – narodowo-religijny[1]. Okres neoklasyczny wiąże się głownie z latami studiów. Na wybór estetyki dźwiękowej miał wpływ zapewne pedagog kompozycji Kilara – Bolesław Woytowicz. Kilar szybko się jednak wyzwolił z „okowów” neoklasycyzmu i przeszedł na pozycje awangardowe. Można przypuszczać, że odbyło się to pod wpływem technik kompozytorskich poznanych na kursie kompozytorskim w Darmstadt. Taka przemiana, następująca od fascynacji neoklasycyzmem aż do całkowitego odrzucenia tonalności i tradycyjnie pojmowanej struktury dźwiękowej, była typowa dla wielu twórców tego pokolenia. W podobny sposób postępowali Górecki, Penderecki, Serocki czy Łuciuk. Zależnie od indywidualnych preferencji danego kompozytora etap fascynacji awangardą przebiegał w różny sposób, zróżnicowany był też interwał czasowy trwania fazy awangardowej w twórczości danego kompozytora.
Przyjmuje się jednak połowę lat siedemdziesiątych za ważną cezurę nadejścia zmian: w 1974 r. Kilar napisał jeden ze swoich „hitów” – poemat symfoniczny Krzesany, który zwiastował odejście od ideałów awangardy i zapowiadał fazę redukcyjną w twórczości Kilara. Jednakże kompozytor często jeszcze wracał w swojej twórczości zwłaszcza do techniki sonorystycznej. W tym samym czasie Górecki napisał III Symfonię „Symfonię pieśni żałosnych”, a Penderecki pierwszy Koncert skrzypcowy (1976-1977). Te daty i utwory można uznać za symboliczne, chociaż symptomy powrotu do tradycyjnie pojmowanej melodii, harmonii i rytmiki pojawiały się w ich twórczości znacznie wcześniej (choćby w Pasji wg św. Łukasza Pendereckiego – 1966, a u Góreckiego nawet w 1963 – Trzy utwory w dawnym stylu). Utwory te są wyraźną zapowiedzią zmian, czasem przejścia na pozycje tradycjonalistyczne, wskazują chęć powrotu do porzuconej tonalności, postrzeganej odtąd w sposób odmieniony, stąd zwanej neotonalnością. Okres po 1975 r. określa się też jako czas przenikania do muzyki polskiej estetyki postmodernistycznej. Podobnie u wymienionych kompozytorów odrzucanie sonoryzmu, a sięganie po „nową tonalność” następowało powoli. W wielu ich utworach z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych są obecne jeszcze środki sonorystyczne z równoczesnym występowaniem technik redukcyjnych, minimalistycznych czy repetytywnych. Kompozytor wyznawał: „Szanuję absolutnie każdą postawę. Uważam, że można pisać w dowolnym stylu. Najważniejsze, żeby pisać wyłącznie siebie. Żeby przestać się zastanawiać, co wolno, a czego nie, co wypada, a czego nie wypada. Ktoś, kto zawsze komponował muzykę hermetyczną, nie może nagle zacząć pisać dla publiczności, bo to mu się nie uda (...). Znów wracam do banału, ale wszystkie największe prawdy są banalne i proste – otóż zawsze należy być sobą. Po prostu nie wolno kłamać, bo jedynym rzeczywistym złem jest kłamstwo”[2].
[1] A. Machowska, Kilar Wojciech, [w:] Encyklopedia Muzyczna PWM, część biograficzna pod red. Elżbiety Dziębowskiej, t. 5 „klł”, PWM, Kraków 1997, s. 78-83.
[2] M. Ługowska, „Jedynym rzeczywistym złem jest kłamstwo...”. Rozmowa z Wojciechem Kilarem, „Ruch Muzyczny” 1992 nr 8, s. 3
