Przewodnik po polskiej
muzyce sakralnej
Marcin Tadeusz Łukaszewski
Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Augustyn Bloch
AUGUSTYN BLOCH, urodzony 13 sierpnia 1929 w Grudziądzu, zmarły 6 kwietnia 2006 w Warszawie. Kompozytor, organista, animator i organizator kultury.
Polska muzyka współczesna to nie tylko, jak się wielu odbiorcom kultury wydaje, Penderecki, Lutosławski, Górecki i Kilar (żadnego z nich już nie ma pośród nas). To także szereg wybitnych twórców mających na koncie wiele osiągnięć w Polsce i poza granicami kraju, twórców, którzy w dorobku kompozytorskim mają wiele wartościowych i przejmujących pod względem ekspresji dzieł. Takim kompozytorem jest Augustyn Bloch, postać aktywna jako kompozytor i członek Komisji Programowej Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”. Dzisiaj z rzadka prezentowana jest jego twórczość.
Augustyn Hipolit Bloch był synem Juliana Blocha (1893-1960), organisty i kompozytora. Bloch-ojciec w 1912 r. ukończył Szkołę Organistowską w Pelplinie. Przez prawie 40 lat był organistą i dyrygentem chóru parafialnego w kościele farnym w Grudziądzu. Jest autorem m.in. mszy Missa Christo Regi, wykonywanej w okresie międzywojennym, a także, w czasach dzisiejszych przez Polski Chór Kameralny Schola Cantorum Gedanensis pod dyr. Jana Łukaszewskiego.
Bloch-syn odbył studia muzyczne w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Warszawie, gdzie w latach 1950-1955 studiował grę organową w klasie Feliksa Rączkowskiego (1906-1989), mistrza kilku pokoleń organistów polskich, a w latach 1952-1959 kompozycję w klasie Tadeusza Szeligowskiego (1896-1963), jednego z najbardziej rozpoznawalnych polskich przedstawicieli nurtu neoklasycznego w muzyce polskiej. Jako koncertujący organista Bloch debiutował jeszcze w okresie studiów – koncertował wówczas we Wrocławiu, Gdańsku-Oliwie i Warszawie. W późniejszych latach poświęcił się twórczości kompozytorskiej, rezygnując z działalności wykonawczej, lecz sporadycznie dyrygując własnymi utworami. Współpracował z Teatrem Polskiego Radia (1954-1977) jako autor licznych ilustracji muzycznych do sztuk teatralnych i słuchowisk. Był członkiem Związku Kompozytorów Polskich, w którym dwukrotnie (w latach 1977-1979, 1983-1987) zasiadał we władzach jako wiceprezes. Swoją aktywność zaznaczył także w Komisji Programowej Warszawskiej Jesieni (1979-1987).
Za swoją twórczość kompozytorską uzyskał wiele nagród. Należą do nich m.in. następujące: 1953 – nagroda na Konkursie Kompozytorskim im. G. B. Viottiego w Vercelli za Wariacje fortepianowe „Karol Szymanowski in memoriam”; 1960 – nagroda Komitetu do Spraw Radia i Telewizji za twórczość radiową dla dzieci; 1961 – nagroda na Konkursie Kompozytorskim im. Księcia Rainiera III w Monaco za Medytacje na sopran, organy i perkusję; 1963 – nagroda na Konkursie Kompozytorskim im. Księcia Rainiera III w Monaco za balet Oczekiwanie; 1969 – III nagroda na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów UNESCO w Paryżu za Dialoghi per violino ed orchestra; 1971 – Nagroda Ministra Kultury i Sztuki za Enfiando per orchestra; 1975 – Nagroda Prezesa Rady Ministrów za opero-balet Bardzo śpiąca królewna oraz za twórczość dla dzieci i młodzieży; 1981 – doroczna Nagroda ZKP za twórczość kompozytorską; 1985 – Nagroda Ministra Kultury i Sztuki za balet Gilgamesz; 1989 – Nagroda Brighton Festival za Oratorium na organy, smyczki i perkusję; 2000 – Nagroda Johann-Wenzel-Stamitz-Preis 2000 za twórczość kompozytorską. Bloch uzyskał także szereg nagród państwowych: 1969 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski; 1979 – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski; 1999 – Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.
Był mężem Haliny Łukomskiej, wybitnej śpiewaczki, która często wykonywała również jego utwory, nagrywała je na płyty i – co ważne – była inspiratorką powstania wielu z nich.
O TWÓRCZOŚCI
Dorobek twórczy Augustyna Blocha obejmuje zarówno dzieła instrumentalne, jak i wokalno-instrumentalne i sceniczne. W wielu kompozycjach chętnie odwoływał się do tematyki biblijnej – czy to poprzez tekst, czy też sam tytuł. Utwory Blocha odznaczają się szeroką paletą ekspresji, zróżnicowanym wykorzystaniem materiału dwunastodźwiękowego i rozległą skalą odcieni dynamicznych. W pierwszym okresie twórczości interesował się neoklasycyzmem, krótko również techniką dodekafoniczną. Szczególnym środkiem wyrazu pozostaje w jego dziełach technika sonorystyczna. W muzyce Blocha uwidaczniają się zróżnicowane inspiracje, szczególnie malarstwem (w tym zwłaszcza obrazami księżniczki Ingeborg zu Schleswig-Holstein), literaturą i mitologią (mit o etruskim królu Gilgameszu).
W dorobku twórczym Blocha znajdują się dzieła przeznaczone na wszystkie rodzaje obsady, od solowych począwszy (fortepianowe Wariacje, szereg dzieł organowych, m.in. Fantazja, Sonata – utwory te kompozytor sam wykonywał w młodości i nagrał je na płytę, klarnetowe Clarinetto Divertente), poprzez liczne dzieła kameralne (m.in. Supplicazioni per violoncello e pianoforte, 1983; Musica per clarinetto e quattro archi, 1984-1985; Musica per tredici ottoni, 1988; Trio per violino, violoncello e pianoforte, 1992), aż po dzieła orkiestrowe, wśród których sytuują się m.in.: Enfiando per orchestra (1970), Warstwy czasu na 15 instrumentów smyczkowych (1978), Oratorium na organy, smyczki i perkusję (1982), Wzwyż na orkiestrę (1993).
Jest to muzyka oryginalna pod względem brzmienia i zagospodarowania czasu muzycznego. Bloch, korzystając ze zdobyczy dwudziestowiecznej awangardy, nigdy nie poddał się jej dyktaturze. Wypracował własne, oryginalne ujęcia, w których technika kompozytorska jest niewątpliwie środkiem, a nie celem w samym sobie. Jego utwory nieomal rokrocznie rozbrzmiewały na festiwalu „Warszawska Jesień”. Były też wykonywane za granicą, zwłaszcza w Niemczech (m.in. na festiwalach Berliner Festwochen, festiwalu w Schleswig-Holstein, Wittener Tagen für Neue Kammermusik).
Kompozycja na instrumenty dęte blaszane Musica per tredici ottoni jest przykładem popularnego w polskiej muzyce współczesnej, szczególnie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, typu utworu, w tytule którego widniał zawsze człon „Muzyka na”. Kompozycje tego typu napisali m.in. Andrzej Dobrowolski (m.in. Muzyka na fortepian i taśmę) i Grażyna Bacewicz (Muzyka na trąbki, smyczki i perkusję). Muzyka na 13 instrumentów dętych blaszanych napisana została przez Blocha w 1989 r. na zamówienie festiwalu Berliner Festwochen, a jej prawykonanie odbyło się w ramach tegoż festiwalu w 1991 r. (zespół instrumentów dętych blaszanych Orkiestry Symfonicznej Radia w Berlinie).
Z kolei Empor (Wzwyż) na orkiestrę symfoniczną to utwór napisany na zamówienie festiwalu w Schleswig-Holstein. Inspiracją do powstania dzieła był obraz namalowany przez księżniczkę Ingeborg zu Schleswig-Holstein – artystkę niemiecką, asystentkę Andy Warhola w Nowym Jorku. Jak sama nazwa wskazuje, materiał dźwiękowy kompozycji ułożony jest na zasadzie ciągłego następstwa konstrukcji dźwiękowych postępujących wzwyż.
Ważne miejsce w tece kompozytorskiej Blocha zajmują dzieła sceniczne. Doczekały się one szeregu prezentacji i pochlebnych opinii prasowych w kraju i za granicą. Należą do nich balety: Voci (1962), Oczekiwanie (1963), Byk (1965), Gilgamesz (1968), opera-misterium Ajelet, córka Jeftego (1967), musical Pan Zagłoba (1971), opero-baleto-pantomima Bardzo śpiąca królewna (1973). W tematyce tych dzieł jest zauważalna zarówno mitologia (Gilgamesz), tematyka starotestamentowa (Ajelet, córka Jeftego), jak i baśniowość (Bardzo śpiąca królewna). Irena Turska w swoim przewodniku tak pisze o Bardzo śpiącej królewnie: „W ujęciu Blocha [...] temat ów potraktowany został w sposób komediowy, pełen akcentów parodii, szablonowych sytuacji i form tanecznych obowiązujących w tradycyjnych baletach klasycznych. Partie wokalne, będące również parodią szablonowych arii operowych, oraz recytowany tekst stanowią dowcipny komentarz akcji, w muzyce zaś liryzm przeplata się z groteską i sarkastycznym żartem”[1]. Balety i opery Blocha prezentowano m.in. w Operze Poznańskiej, Operze w Bydgoszczy, Operze Bałtyckiej, Teatrze Muzycznym w Gdyni, Operetce Warszawskiej. Tak pisze o tej twórczości Małgorzata Perkowska: „W latach 60. krystalizuje się główny kierunek twórczości Blocha – muzyka sceniczna. Kompozytor ujawnia w niej wyjątkową muzykalność i umiejętność tworzenia muzyki o prostej dramaturgii przy równoczesnym wzbogacaniu środków technicznych. I tak już np. w swym pierwszym balecie pt. «Voci» Bloch stosuje technikę dodekafoniczną”[2].
Utwory Augustyna Blocha odznaczają się szeroką skalą ekspresji, zróżnicowanym wykorzystaniem materiału dwunastodźwiękowego, szerokim wolumenem brzmienia i rozległą paletą odcieni dynamicznych i kolorystycznych. Według Małgorzaty Perkowskiej: „W późniejszych utworach podstawą kształtowania formalnego staje się seria (jedna lub kilka w utworze) i jej liczne przekształcenia (np. «Dialoghi», «Gilgamesz»). Oryginalne rozwiązanie konstrukcyjne prezentuje «Enfiando» na orkiestrę, utwór oparty na efekcie dynamicznym enfiando. Współczesne środki techniczne i eksperymenty formalne Bloch osadza niekiedy w klimacie muzyki archaicznej, śpiewów gregoriańskich i synagogalnych («Medytacje», «Ajelet»). Wiąże się z tym problem traktowania tak ważnego dla współczesnych kompozytorów elementu, jakim jest barwa dźwięku, a w związku z tym dobór obsady. Jest ona u Blocha bardzo jednolita; w większości utworów występują rozbudowane zestawy instrumentów perkusyjnych o ustalonej i nieustalonej wysokości. Perkusja, będąca jednym z podstawowych środków wypowiedzi artystycznej Blocha, nie tylko realizuje skomplikowane układy rytmiczno-metryczne, ale i zyskuje specyficzne znaczenie kolorystyczne. Podobną rolę pełni również często współdziałający z perkusją głos ludzki”[3].
[1] I. Turska, Przewodnik baletowy, Kraków 1989, cyt. za: https://pwm.com.pl/pl/wypozyczenia/utwory-wg-kategorii/publikacja/bardzo-spiaca-krolewna,bloch-augustyn,13535,wypozyczenia.htm, dostęp: 16.07.2020.
[2] M. Perkowska, Bloch Augustyn Hipolit, [w:]: Encyklopedia muzyczna PWM, część biograficzna, red. Elżbieta Dziębowska, tom 1 ab, PWM, Kraków 1979, s. 333–334, cyt. za: https://pwm.com.pl/pl/kompozytorzy_i_autorzy/3225/augustyn-bloch/index.html, dostęp: 13.07.2020.
[3] M. Perkowska, Bloch Augustyn Hipolit, s. 333–334, cyt. za: https://pwm.com.pl/pl/kompozytorzy_i_autorzy/3225/augustyn-bloch/index.html, dostęp: 13.07.2020.
