Przewodnik po polskiej
muzyce sakralnej
Marcin Tadeusz Łukaszewski
Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Krzysztof Penderecki
KRZYSZTOF PENDERECKI, urodzony 23 listopada 1933 w Dębicy, zmarły 29 marca 2020 w Krakowie. Kompozytor, dyrygent, pedagog, organizator i animator życia muzycznego.
Jest absolwentem krakowskiej Akademii Muzycznej (wówczas PWSM), która obecnie nosi jego imię. Studiował tam kompozycję w latach 1954-1958 w klasie Artura Malawskiego, a po jego śmierci kontynuował naukę u Stanisława Wiechowicza. W latach 1968-1970 przebywał w Berlinie jako stypendysta DAAD.
Działalność pedagogiczną rozpoczął w macierzystej uczelni tuż po uzyskaniu dyplomu, w 1958 roku. W latach 1972-1987 był rektorem Uczelni. Był również profesorem w Folkwang-Hochschule für Musik w Essen (1966-1968) oraz w Yale University w New Haven (1973-1978).
W 1971 r. Penderecki rozpoczął swoją przygodę z dyrygenturą. Jego debiutem na tym polu było wykonanie Actions na zespół free-jazzowy (1971) w Donaueschingen. W 1972 dla wytwórni EMI zarejestrował swoje kompozycje, dyrygując Wielką Orkiestrą Symfoniczną Polskiego Radia i Telewizji w Katowicach. Odtąd łączył twórczość kompozytorską z dyrygenturą (cechą charakterystyczną jego techniki dyrygenckiej jest trzymanie batuty w lewej ręce), początkowo wykonując własne dzieła, a z czasem coraz częściej zaczął sięgać po twórczość innych kompozytorów. Zaczął również przyjmować funkcję dyrektora artystycznego różnych orkiestr w kraju i za granicą. W latach 1987-1990 był dyrektorem artystycznym Filharmonii Krakowskiej, a w latach 1992-2002 – dyrektorem artystycznym Festival Casals w San Juan w Puerto Rico. W 1988 r. został pierwszym gościnnym dyrygentem Sinfonieorchester des Norddeutschen Rundfunks w Hamburgu, później zaś Mitteldeutscher Rundfunk Sinfonie Orchester w Lipsku. W 1997 r. został dyrektorem artystycznym orkiestry Sinfonia Varsovia. Od 2000 r. Penderecki był gościnnym dyrygentem w China Philharmonic Orchestra. Ponadto dyrygował m.in. London Symphony Orchestra, Müncher Philharmonikier, Philadelphia Orchestra, New York Philharmonic Orchestra, a także orkiestrą radia japońskiego (NHK) w Tokio i orkiestrą filharmoniczną w Osace.
Penderecki jest laureatem ponad 150 nagród i wyróżnień o różnym charakterze, wśród których dominują początkowo nagrody za twórczość kompozytorską. Twórcę uhonorowano również licznymi nagrodami o charakterze państwowym i okolicznościowym, tytułami doktora honoris causa (prawie 40 w wielu krajach europejskich, w tym wielokrotnie w Polsce, oraz w Argentynie, Korei Południowej, Peru, Stanach Zjednoczonych). Do najważniejszych nagród należą: 1959 – I, II i III nagroda na Konkursie Młodych ZKP odpowiednio za Strofy, Emanacje i Psalmy Dawida; 1961 – nagroda na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów UNESCO w Paryżu za Tren „Ofiarom Hiroszimy”; 1962 – I nagroda na Konkursie Kompozytorskim im. A. Malawskiego w Krakowie za Kanon; 1967 – Prix Italia za Passio et mors Domini Nostri Jesu Christi secundum Lucam; 1968 – Prix Italia za Dies irae. Oratorium ob memoriam in perniciei castris in Oświęcim necatorum inexstinguibilem reddendam; 1970 – Nagroda ZKP; 1972 – nagroda na Międzynarodowym Konkursie „Wawrzyn Olimpijski” w Monachium za Ekecheriję; 1977 – Nagroda im. Gottfrieda von Herdera; 1983 – Nagroda im. Jeana Sibeliusa; 1985 – Premio Lorenzo Magnifico; 1987 – Nagroda Izraelskiej Fundacji im. Karla Wolffa; 1990 – Wielki Krzyż Zasługi Orderu Zasługi RFN; 1992 – Grawemeyer Award of the University of Louisville; 1993 – Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski; 1993 – Nagroda Międzynarodowej Rady Muzycznej UNESCO; 1993 – Order Za Zasługi dla Kultury Księstwa Monaco; 1994 – austriackie odznaczenie honorowe „Za Osiągnięcia Naukowe i Artystyczne”; 1996 – tytuł Commandeur dans l’Ordre des Arts et des Lettres; 1999 – AFIM Indie Award; 1999 – Nagroda Muzyczna miasta Duisburg; 2000 – MIDEM Classical Award (dla największego żyjącego kompozytora na świecie); 2000 – Ordine al Merito della Repubblica Italiana; 2001 – Premio Principe de Asturias de las Artes; 2002 – Nagroda im. Romano Guardiniego; 2002 – Nagroda Wielka Fundacji Kultury; 2003 – Medal Fundacji Judaica; 2003 – Preis der Europäischen Kirschenmusik; 2004 – Medal z okazji 300-lecia miasta Petersburg; 2004 – Praemium Imperiale; 2005 – Order Orła Białego; 2006 – Commander of the Three Star Order Republiki Łotewskiej; 2008 – Doroczna Nagroda MKiDN; 2008 – Medal Leonardo da Vinci od Europejskiej Akademii Nauk w Hanowerze; 2008 – Order im. Bernardo O’Higginsa stopnia oficerskiego w Chile; 2008 – Polska Nagroda Filmowa „Orzeł” w kategorii Najlepsza Muzyka za film Katyń; 2008 – Złoty Medal Ministra Kultury Republiki Armenii; 2009 – Order Honorowy od Prezydenta Republiki Armenii; 2009 – Ordre de Mérite du Grand-Duché de Luxembourg; 2010 – Bronze Medal, Distinguished Visitor Uniwersytetu w Toronto; 2011 – Grand-Croix de l’Ordre „Pro Merito Melitensi”; 2011 – Nagroda Polskiej Akademii Telewizyjnej „Złoty Super Wiktor” dla największej osobowości; 2011 – Nagroda Sacem na Międzynarodowym Festiwalu Animacji Annecy za najlepszą muzykę oryginalną (De natura honoris) w filmie braci Quay Maska; 2012 – Lifetime Achievement Award podczas International Classical Music Awards w Europa Universität Viadrina Frankfurt; 2013 – Medal Prezydenta Republiki Armenii; 2013 – Nagroda Międzynarodowego Festiwalu w Stambule za całokształt twórczości; 2013 – Order Chorwackiej Jutrzenki; 2013 – Złoty Krzyż Zasługi od Orderu Świętego Stanisława BM; 2014 – estoński Order Krzyża Ziemi Maryjnej I klasy; 2014 – Zasłużony dla Kultury Peru; 2015 – tytuł Prezesa Honorowego ZKP; 2018 – Wielki Krzyż Zasługi z Gwiazdą Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec; 2019 – World Soundtrack Awards za osiągnięcia życia na Festiwalu Filmowym w Gandawie; a także sześć nagród Grammy od National Academy of Recording Arts and Sciences.
W 2013 r. z okazji 80. rocznicy urodzin Pendereckiego powołano do życia Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach k. Zakliczyna w Małopolsce.
O MUZYCE O TEMATYCE RELIGIJNEJ
Najwcześniejszym dziełem Pendereckiego o tematyce religijnej są Psalmy Dawida na chór mieszany, instrumenty strunowe i perkusję (1958). Dzieło powstało zaledwie dwa lata po odrzuceniu przez władze i twórców kultury estetyki socrealistycznej. Charakter religijny ma również Psalmus 1961 na taśmę magnetofonową (1961, utwór o takim tytule, również bez warstwy słownej, skomponował na organy w 1975 r. Marian Borkowski). Ważnym utworem o tematyce religijnej było Stabat Mater na trzy chóry mieszane (1962-1963), funkcjonujące jako samodzielna kompozycja, ale włączona też do Pasji. Penderecki przez całą swoją twórczość manifestował, być może trochę na przekór, swoją religijność i określone wartości. Zainteresowania sferą sacrum nie przerwał okres sonorystyczny – czas fascynacji awangardą, zaś środki wypracowane w młodości (właśnie awangardowe, jak przede wszystkim sonoryzm, dodekafonia, aleatoryzm) Penderecki wykorzystywał w późniejszych utworach, twórczo je przetwarzając i łącząc z tonalnymi i modalnymi elementami.
Punktem zwrotnym w twórczości Pendereckiego stało się napisanie Pasji wg św. Łukasza (1966). Utwór powstał na zamówienie Westdeutscher Rundfunk w Kolonii na jubileusz 700-lecia katedry w Münster. Tamże odbyło się prawykonanie dzieła w 1966 roku, które zapoczątkowało pasmo nieprzerwanych sukcesów Pendereckiego w kraju i za granicą.
Zmiany estetyczno-stylistyczne zaczęły następować w muzyce Pendereckiego wcześniej, jednakże symboliczną granicą zamykającą fazę awangardy może być rok 1976, inicjujący z kolei fazę postmodernistyczną. Zmiany zwiastował I Koncert skrzypcowy (podobnym przemianom ulegała w tym czasie twórczość Góreckiego – III Symfonia „Symfonia pieśni żałosnych” i Kilara – Krzesany, Kościelec 1909). U Pendereckiego następował jednak nie tyle okres przemian, co czas syntezy środków warsztatu kompozytorskiego, w którym łączył on dawne zdobycze awangardy z tradycją muzyczną. W jednym z wywiadów powiedział: „wchłonąć wszystko, co zaistniało”[1], co może symbolizować twórcze podejście nie tylko do własnej muzyki, lecz także do muzyki przeszłości, która staje się twórczą inspiracją.
Kompozytor wielokrotnie odpowiadał na wydarzenia społeczno-polityczne, zauważał wielkie rocznice, tworząc na różne okazje dzieła o charakterze religijnym. Dies Irae dedykował pamięci ofiar Oświęcimia (1967). Po śmierci Kardynała Stefana Wyszyńskiego Penderecki zadedykował jego pamięci Agnus Dei na chór mieszany a cappella, włączone później do Polskiego Requiem. Siedem Bram Jerozolimy – utwór napisany na jubileusz 3000 lat Jerozolimy, Hymn do św. Daniiła napisany na jubileusz 850-lecia Moskwy (1997), a Hymn do św. Wojciecha na jubileusz tysiąclecia Gdańska (1997). W 2001 r. ukończył Koncert fortepianowy z podtytułem „Zmartwychwstanie”, napisany, a właściwie ukończony na wieść o ataku na dwie wieże World Trade Centre w Nowym Jorku. Dies Illa na trzech solistów, trzy chóry mieszane i orkiestrę (2014) napisał z okazji 100-lecia wybuchu I wojny światowej (prawykonanie odbyło się w ramach projektu „Thousand Voices for Piece” w Brukseli). Powstanie kolejnych dzieł również było związane z obchodami różnego rodzaju rocznic: psalm Domine quid multiplicati sunt Penderecki skomponował w 2015 r. dla upamiętnienia 100. rocznicy ludobójstwa Ormian (prawykonanie: Hover State Chamber Choir – chór ormiański, Nowy Jork – Carnegie Hall). Drugą Lacrimosę skomponował z kolei w 2018 r. na odsłonięcie Pomnika Pamięci Ofiar Zbrodni Pomorskiej 1939 w Toruniu, a Fanfarę dla Niepodległej – na zamówienie PWM z okazji 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości. Zamówienia te świadczą nie tylko o popularności (niewątpliwej) kompozytora, lecz także o jego gotowości do służenia swoją muzyką innym – służenia poprzez tworzenie wielkich dzieł, które odtąd stają się nierozerwalnie związane z okolicznościami ich napisania.
[1] M. Tomaszewski, Penderecki: „wchłonąć wszystko, co zaistniało…”, [w:] Muzyka Krzysztofa Pendereckiego. Poetyka i recepcja, Kraków 1996 [druk także w: tegoż, Krzysztof Penderecki i jego muzyka. Cztery eseje, Akademia Muzyczna w Krakowie, Kraków 1994.
