Przewodnik po polskiej
muzyce sakralnej
Marcin Tadeusz Łukaszewski
Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Henryk Mikołaj Górecki
HENRYK MIKOŁAJ GÓRECKI, urodzony 6 grudnia 1933 w Czernicy koło Rybnika, zmarły 12 listopada 2010 w Katowicach. Kompozytor i pedagog.
Po ukończeniu liceum ogólnokształcącego w Rydułtowach pracował jako nauczyciel w szkole w Radoszowach. Regularną naukę muzyki rozpoczął dopiero w 19. roku życia, w 1952 w Średniej Szkole Muzycznej w Rybniku, gdzie na wydziale instruktorsko-pedagogicznym kształcił się pod kierunkiem Karola i Antoniego Szafranków. W latach 1955-1960 studiował w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej (obecnie Akademia Muzyczna im. K. Szymanowskiego) w Katowicach, w klasie kompozycji Bolesława Szabelskiego. Już wtedy odnosił znaczące sukcesy. Pierwszym z nich był jego koncert kompozytorski (27.02.1958), na którym wykonano pięć jego utworów. Był to pierwszy w historii uczelni studencki koncert monograficzny. W tym samym roku zadebiutował na drugim Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”, zaprezentowano wówczas Epitafium op. 12 na chór mieszany i zespół instrumentalny, a w 1960 podczas czwartej edycji festiwalu „Warszawska Jesień” wykonano Scontri op. 17 na orkiestrę. Od tego czasu Górecki regularnie odnosił sukcesy kompozytorskie, zdobywał nagrody, a jego nazwisko kojarzono z czołówką polskiej awangardy muzycznej.
Od 1965 r. Górecki pracował w PWSM (obecnie Akademia Muzyczna im. K. Szymanowskiego) w Katowicach, gdzie od 1968 był wykładowcą, od 1972 docentem, a od 1977 profesorem nadzwyczajnym. W latach 1975-1979 pełnił funkcję rektora tej uczelni. Wykładał czytanie partytur, instrumentację i prowadził klasę kompozycji. Do jego wychowanków należą między innymi: Rafał Augustyn, Mikołaj Górecki (syn), Małgorzata Hussar, Eugeniusz Knapik, Andrzej Krzanowski, Sławomir Olszamowski. W latach 1973-1974, dzięki pomocy Deutscher Akademischer Austauschdienst (DAAD), Górecki przebywał w Berlinie.
Górecki został laureatem wielu konkursów kompozytorskich, otrzymał również szereg nagród i odznaczeń państwowych i kościelnych. Należą do nich: 1958 – Nagroda Muzyczna Województwa Katowickiego, 1960 – I nagroda na Konkursie Młodych Kompozytorów ZKP za Monologhi op. 16 na sopran i trzy grupy instrumentalne, 1961 – I nagroda na II Biennale Młodych w Paryżu za I Symfonię „1959” op. 14, 1965 – Nagroda Ministra Kultury i Sztuki III st., 1967 – III nagroda na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów UNESCO w Paryżu za Refren op. 21 na orkiestrę, 1967 – Nagroda Państwowa I st., 1968 – I nagroda na Szczecińskim Konkursie Kompozytorskim za Kantatę op. 26 na organy, 1969 – Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I st., 1970 – Nagroda Państwowa I st., 1970 – Nagroda ZKP, 1973 – Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I st., 1973 – I nagroda na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów UNESCO w Paryżu za Ad Matrem op. 29 na sopran solo, chór mieszany i orkiestrę, 1974 – Nagroda Komitetu do Spraw Radia i Telewizji, 1975 – Nagroda Muzyczna Województwa Katowickiego, 1992 – Nagroda Ministra Spraw Zagranicznych, 1993 – Nagroda im. Wojciecha Korfantego przyznana przez Związek Górnośląski, 1993 – Nagroda im. Karola Miarki, 1994 – Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, 1994 – Złoty Krzyż Legii Honorowej Związku Narodowego Polski w Stanach Zjednoczonych, 1995 – Nagroda TV Polonia, 1996 – Award of Highest Honor – nagroda Uniwersytetu Soka w Tokio, 2000 – Order „Ecce Homo”, 2002 – Nagroda „Totus” przyznana przez Fundację Nowego Tysiąclecia Episkopatu Polski, 2003 – Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, 2003 – Nagroda „Lux ex Silesia” ufundowana przez abpa Damiana Zimonia, metropolitę katowickiego, 2003 – Nagroda Muzyczna Polskiego Radia, 2005 – Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, 2009 – Order świętego Grzegorza Wielkiego (najwyższe odznaczenie papieskie), 2010 – Order Orła Białego. Górecki otrzymał również tytuł doktora honoris causa nadany przez: Akademię Teologii Katolickiej (1993), Uniwersytet Warszawski (1994), Uniwersytet Jagielloński (2000), Akademię Muzyczną im. K. Szymanowskiego w Katowicach (2003), Katolicki Uniwersytet Lubelski (2004), Akademię Muzyczną (obecnie im. K. Pendereckiego) w Krakowie (2008), a także przez Uniwersytet Katolicki w Waszyngtonie, Uniwersytet Michigan w Ann Arbor, Uniwersytet Victoria w Victorii i Uniwersytet w Montrealu. Został ponadto honorowym obywatelem Zakopanego (1994), Rybnika (2006), Katowic (2008) i Ostrowca Świętokrzyskiego (2009).
Imię Góreckiego nosi Filharmonia Śląska w Katowicach oraz Biblioteka Publiczna Miasta Rydułtowy. W 2013 r. w Galerii Artystów na placu Grunwaldzkim w Katowicach zostało odsłonięte popiersie kompozytora.
O TWÓRCZOŚCI O TEMATYCE RELIGIJNEJ
Z czym kojarzy się nazwisko Henryka Mikołaja Góreckiego? Zapewne w pierwszej mierze z Symfonią Pieśni Żałosnych. III Symfonia odniosła wielki komercyjny sukces w muzycznym świecie – sukces, który można by nazwać cudem. Zanim jednak Górecki odniósł ów niebywały sukces, przeszedł drogę twórczą, która wiodła od wczesnych inspiracji neoklasycyzmem poprzez awangardę muzyczną i fascynację dwudziestowiecznymi technikami kompozytorskimi, by na początku lat siedemdziesiątych odnotować odwrót od ideałów awangardy w kierunku uproszczenia wypowiedzi muzycznej i reedukacji środków techniki kompozytorskiej.
Henryk Mikołaj Górecki i Wojciech Kilar są bez wątpienia najwybitniejszymi przedstawicielami śląskiej szkoły kompozytorskiej i jednymi z najbardziej rozpoznawalnych twórców polskich, obok Witolda Lutosławskiego, Krzysztofa Pendereckiego i Grażyny Bacewicz. Droga twórcza obu kompozytorów przebiegała w sposób typowy dla twórców ich pokolenia: od inspiracji neostylami (głównie neoklasycyzmem i folkloryzmem) we wczesnym okresie twórczości (lata pięćdziesiąte) poprzez etap awangardy muzycznej, w której zaznaczyli swoją obecność w znaczący sposób (Górecki takimi utworami, jak m.in. Scontri i Choros, Kilar m.in. takimi dziełami, jak Riff 62 czy Upstairs-Downstairs) w latach sześćdziesiątych. Następnie, od początku lat siedemdziesiątych, zaznaczył się w ich twórczości wyraźny zwrot w kierunku nowej prostoty i neotonalności, manifestujący się wykorzystaniem środków minimal i repetitiv music, nawiązaniem do modalności, uproszczeniem języka muzycznego, a także silnym zainteresowaniem tematyką sacrum i kulturą Podhala. Górecki stał się szczególnie popularny dzięki III Symfonii, zaś Kilar głównie dzięki muzyce filmowej.
W okresie zainteresowania modnymi wówczas środkami techniki kompozytorskiej Górecki eksperymentował w zakresie brzmienia, kolorystyki orkiestrowej i nowych środków artykulacyjnych. Technikę kompozytorską, a zarazem ważny w muzyce polskiej nurt, jaką wówczas stosował, był sonoryzm. Zaproponowane przez Józefa M. Chomińskiego pojęcie sonologii (zwanej też sonorystyką i sonoryzmem) odnosiło się do operowania czystym brzmieniem, z jednoczesnym porzuceniem tradycyjnie pojmowanych elementów dzieła muzycznego – melodyki, harmoniki i rytmiki – na rzecz fascynacji brzmieniem wyzwolonym, oderwanym od tych elementów.
Dzieła sonorystyczne pisali wówczas prawie wszyscy czołowi kompozytorzy pokolenia twórców urodzonych w latach dwudziestych i trzydziestych. Należeli do nich przede wszystkim: Bogusław Schaeffer, Kazimierz Serocki, Juliusz Łuciuk, Wojciech Kilar, Krzysztof Penderecki. Do dzieł sonorystycznych Góreckiego należą przede wszystkim orkiestrowe Scontri (1960), cykl utworów objętych wspólnym tytułem Genesis: Elementi per tre archi, Canti strumentali na 15 instrumentów (1962-1963), a także Refren na orkiestrę (1965). W tym ostatnim połączył technikę dodekafoniczną ze średniowieczną techniką hoquetową (franc. hoquet – czkawka). Uproszczenie języka muzycznego nastąpiło już w 1963, kiedy Górecki napisał Trzy utwory w dawnym stylu na orkiestrę smyczkową, które stały się jednym z popularniejszych jego dzieł. Ten cykl zwiastował zmianę, która powoli następowała w twórczości Góreckiego, a wyrażała się stopniowym odrzucaniem środków awangardowych i powrotem do tonalności dur-moll oraz wykorzystaniem modalności. Mimo zmiany środków warsztatowych pozostała jednak w jego muzyce (nie w każdym, co oczywiste, utworze) charakterystyczna żywiołowość i energetyczność. To, co stało się w muzyce Góreckiego charakterystyczne, to właśnie skrajności, gwałtowne kontrasty dynamiczne, artykulacyjne i wyrazowe. Tak jest, gdy porówna się np. III Symfonię z Koncertem klawesynowym, Miserere lub Totus tuus z I i II Kwartetem smyczkowym, Ad Matrem ze Scontri.
Zainteresowanie sacrum w twórczości Góreckiego pojawiło się już w 1959 roku. Wtedy napisał swoją pierwszą symfonię – Symfonię „1959”, dzieło złożone z czterech części, których tytuły sugerują związki z tematyką religijną: Inwokacja, Antyfona, Chorał, Lauba. W Antyfonie można odnaleźć motywy pierwszych dźwięków hymnu Bogurodzica[1]. I Symfonia jest utrzymana w typowej dla Góreckiego konwencji stylistycznej z przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (wykorzystuje w niej takie środki, jak: dodekafonia i punktualizm), lecz ukryty motyw Bogurodzicy zapowiada późniejsze zainteresowanie twórcy tematyką religijną.
[1] A. Thomas, Górecki, przeł. E. Gabryś, PWM Kraków 1998, s. 39.
